اتفاقی که بعدازظهر جمعه در آسمان ایران می‌افتد

امروز جمعه ساکنان کشورمان ایران از ساعت ۱۸ و ۴۴ دقیقه شاهد ماه گرفتگی خواهند بود و به گفته مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، این رخداد عمیق‌ترین ماه گرفتگی نیمسایه است و تا ۱۹ سال دیگر چنین شرایطی تکرار نخواهد شد.

 در ۵ می ۲۰۲۳ برابر با ۱۵ اردیبهشتماه ۱۴۰۲، مردم در بسیاری از نقاط اروپا، آفریقا، آسیا و نیز استرالیا فرصت مشاهده یک ماه گرفتگی عمیق نیم سایه را دارند. این رویداد نجومی که با چشم غیر مسلح قابل مشاهده است، عمیق‌ترین ماه‌گرفتگی نیمه‌ سایه تا سال ۲۰۴۲ میلادی و سال ۱۴۲۱ شمسی خواهد بود.  

مهندس مسعود عتیقی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به رویداد ماه گرفتگی، گفت: با توجه به اینکه مدار ماه نسبت به مدار زمین ۵.۱ درجه زاویه دارد، بدیهی است این دو مدار (مدار ماه و زمین)، در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند که به آنها "گره"می‌گویند و از اتصال دو گره به یکدیگر، "خط گره" به دست می‌آید.

وی ادامه داد: هر گاه این خط گره به سمت خورشید باشد، ساکنان کره زمین شاهد وقوع خورشیدگرفتگی و یا ماه گرفتگی به ترتیب در هنگام ماه نو و ماه کامل (ماه بدر) خواهند بود.

عتیقی خاطر نشان کرد: شامگاه جمعه، ۱۵ اردیبهشت ماه جاری و پس از دو هفته از وقوع خورشیدگرفتگی کلی-حلقوی پنج‌شنبه ۳۱ فروردین امسال که در قاره استرالیا قابل مشاهده بود، ماه گرفتگی رخ خواهد داد که از نوع «نیمسایه» است.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران خاطرنشان کرد: به دلیل افت نامحسوس نور ماه در هنگام ماه گرفتگی نیمسایه، این نوع ماه گرفتگی معمولا مورد توجه رصدگران و عکاسان نجومی قرار نمی‌گیرد، ولی ماه گرفتگی ۱۵ اردیبهشت امسال پس از گرفت بامداد شنبه ۲۴ بهمن ۱۳۹۵، عمیق‌ترین ماه گرفتگی نیمسایه است و تا ۱۹ سال دیگر یعنی ماه گرفتگی نیمسایه شبانگاه دوشنبه ۷ مهر ۱۴۲۱ خورشیدی با چنین شرایطی تکرار نخواهد شد.

وی با تاکید بر اینکه ماه گرفتگی ۱۴۲۱ در ایران قابل رؤیت نیست؛ ماه گرفتگی نیمسایه ۱۵ اردیبهشت ماه جاری را به نسبت ماه‌گرفتگی تیره فرصت خوبی برای رصد دانست.

عتیقی با بیان اینکه علاقه‌مندان دانش ستاره‌شناسی کشور رصد این رخداد نجومی را از دست ندهند، یادآور شد: خوشبختانه در سراسر کشور این ماه گرفتگی با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران ادامه داد: گرفت ۱۵ اردیبهشت ماه جاری در ساعت ۱۸ و ۴۴ دقیقه و ۱۱ ثانیه به وقت کشورمان آغاز می‌شود، ولی در این زمان ماه در تهران در زیر افق بوده‌ و قابل مشاهده نخواهد بود. بدیهی است ماه حدود ساعت ۱۹ روز جمعه در تهران از افق جنوب شرق همراه با صورت فلکی ترازو (میزان) طلوع خواهد کرد.

وی لحظه اوج این ماه گرفتگی را در ساعت ۲۰ و ۵۲ دقیقه و ۵۸ ثانیه ذکر کرد و یادآور شد: در این لحظه ماه در آسمان قابل مشاهده است.

عتیقی با بیان اینکه ماه گرفتگی پیش رو در ساعت ۲۳ و یک دقیقه و ۴۵ ثانیه شبانگاه جمعه ۱۵ اردیبهشت به پایان خواهد رسید، گفت: این ماه گرفتگی در قاره‌های اروپا، آسیا، استرالیا و آفریقا و همچنین اقیانوس های آرام، اطلس و هند و در قطب جنوب نیز قابل مشاهده خواهد بود.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان این‌اینکه دو نوع دیگر از ماه گرفتگی وجود دارد، گفت: یک نوع ماه گرفتگی جزئی است و زمانی رخ می‌دهد که بخشی از ماه از سایه زمین عبور می کند.

عتیقی، نمونه دیگر ماه گرفتگی را ماه گرفتگی کامل عنوان کرد و در باره آن توضیح داد: در ماه گرفتگی کامل تمام ماه در سایه زمین قرار می‌گیرد، ولی در ماه گرفتگی نیمسایه هیچ بخشی از ماه درون سایه زمین قرار نمی‌گیرد، به همین دلیل در گذشته و در نجوم قدیم به آن «خسوف غیر مرئی» می‌گفتند.

وی یادآور شد: ماه گرفتگی شبانگاه جمعه ۱۵ اردیبهشت به ساروس ۱۴۱ تعلق دارد که ۷۲ گرفت در آن واقع شده است. اولین گرفت این ساروس بیش از ۴۱۴ قبل و در شبانگاه دوشنبه چهارم شهریور سال ۹۸۷ خورشیدی به صورت نیمسایه رخ داده و آخرین گرفت از این دوره نیز ۸۶۵ سال بعد، دوشنبه ۲۰ مهر ۲۲۶۷ خورشیدی آن هم به صورت نیمسایه رخ خواهد داد.

به گفته این محقق حوزه نجوم آماتوری، گرفت ۱۵ اردیبهشت امسال بیست و چهارمین گرفت از ۷۲ گرفت این ساروس است.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران ادامه داد : در این ساروس ۳۲ ماه گرفتگی نیمسایه، ۱۴ ماه گرفتگی جزیی و ۲۶ گرفت کلی رخ خواهد داد.

ماه گرفتگی نیم سایه به چه معناست؟

در طی یک ماه گرفتگی نیم سایه، تنها سایه بیرونی زمین، (penumbra) روی قرص ماه می‌افتد.

برای اینکه ماه گرفتگی رخ دهد، خورشید، زمین و ماه باید در یک راستا قرار گیرند. با این حال، از آنجایی که صفحه مدار ماه به صفحه مدار زمین تمایل دارد، گاهی اوقات آن‌ها به طور کامل تراز نمی‌شوند. بنابراین، زمین مانع رسیدن نور خورشید به ماه می‌شود و بیشترین سایه زمین بر روی قرص ماه می‌افتد که در اصطلاح به آن penumbra می‌گویند.  

گفتنی است که واژه penumbra از ریشه لاتین دو واژه pene به معنای نیمه و umbra به معنای سایه گرفته شده است.  

این ماه گرفتگی چگونه خواهد بود؟

در طول ماه‌گرفتگی نیم سایه، ماه کمی تیره‌تر به نظر می‌رسد و این تفاوت به سادگی با چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیست، به خصوص اگر آسمان ابری یا غبار آلوده باشد. در زمان وقوع این رویداد، در نزدیکی نقطه میانی ماه گرفتگی، سطح ماه ممکن است به جای رنگ سفید معمول، تیره‌ رنگ تر و رنگی مایل به قهوه‌ای پیدا کند.

در حین چنین خسوف‌هایی، تنها بخشی از صفحه ماه که در قسمت نیم سایه قرار دارد، تاریک می‌شود و در واقع، امشب، قسمت بیشتر صفحه ماه پوشیده خواهد شد.

قدر ماه گرفتگی چیست؟

اخترشناسان برای اندازه‌گیری عمق ماه‌گرفتگی از اصطلاح «قدر گرفتگی»، (‌eclipse magnitude) استفاده می‌کنند. بیایید برای لحظه‌ای به تئوری مربوط به قدر ماه گرفتگی بپردازیم تا متوجه شویم در این زمان چه اتفاقی رخ می‌دهد. قدر ماه گرفتگی کسری از قطر ماه است که توسط سایه زمین پوشانده شده است. از آنجایی که زمین دارای دو نوع سایه است، ماه گرفتگی دو نوع قدر دارد؛ قدر umbral و قدر penumbral که هر دوی آن‌ها در زمان بیشترین گرفتگی محاسبه می‌شوند.  

قدر Umbral:

گرفتگی کامل: بیشتر از ۱

گرفتگی جزئی: از ۰.۰ تا ۰.۹

گرفتگی نیم سایه: کمتر از ۰

قدر umbral منفی به فاصله‌ای از لبه قرص ماه مرئی تا لبه سایه umbral که توسط قطر ماه تقسیم می‌شود، می‌گویند.

قدر penumbral:

گرفتگی کامل: بیشتر از ۲ 

گرفتگی جزئی: از ۱ تا ۲

گرفتگی نیم سایه: کمتر از ۱

گرفتگی‌های نیم سایه با قدر زیر ۰.۶۰ معمولا با چشم غیر مسلح قابل تشخیص نیستند.

این ماه گرفتگی در کدام مناطق قابل مشاهده است؟

امشب، ۱۵ اردیبهشت‌ماه، ماه گرفتگی نیم‌سایه دارای قدر umbral -۰.۰۴۶ و قدر نیم سایه  ۰.۹۶۵۵ رخ خواهد داد. این ماه‌گرفتگی نیم‌سایه در آسیا و استرالیا کاملا قابل مشاهده خواهد بود. در هنگام طلوع یا غروب ماه، در آفریقا و اروپای شرقی و مرکزی نیز قابل مشاهده خواهد بود.

در ایران، این ماه گرفتگی در ساعت ۱۸ و ۴۴ دقیقه و ۱۱ ثانیه به وقت کشورمان آغاز می‌شود، لحظه اوج آن در ساعت ۲۰ و ۵۲ دقیقه و ۵۸ ثانیه خواهد بود و در ساعت ۲۳ و یک دقیقه و ۴۵ ثانیه شبانگاه جمعه ۱۵ اردیبهشت به پایان خواهد رسید.