خداحافظی با بازار تهران شدنی است؟ / روایتی از قلب تپنده اقتصاد تهران

جابه‌جایی بازار تهران نشدنی است  از چندی پیش اخبار ضدونقیضی درباره جابه‌جایی بازار تهران منتشر می شودجابه‌جایی بازار تهران که مرداد امسال برای اولین‌بار مطرح شد، آن‌قدر غیرممکن به نظر می‌رسید که برای اصلاح این گفته، بار‌ها چند نفر از مدیران شهری و شورای شهر درباره آن صحبت کردند تا ماجرا شفاف شود. رسیدگی به وضعیت بازار تهران سال‌هاست که محل بحث مدیریت شهری تهران و کارشناسان شهرسازی شده و البته بی‌نتیجه مانده است.،بچندی پیش  استاندار تهران از آغاز مطالعات طرح جابه‌جایی و ساماندهی  بازار تهران خبر داده است. اما حسین نظری معاون شهردار تهران تاکید دارد که در بازار موضوع ساماندهی در دستور کار است و انتقال بازار به نقطه ای دیگر نشدنی به نظر می آید .

 بازار تهران در بافت قدیمی شهر و در خیابان ۱۵ خرداد قرار دارد که هنوز هم قلب تپنده اقتصاد تهران محسوب می‌شود. بازار تهران از نظر اقتصادی، تاریخی و فرهنگی مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است و بازدیدکنندگان می‌توانند ساعت‌ها در سراها، تیمچه‌ها و بازارچه‌های مختلف آن به گشت و گذار بپردازند و از دیدن زیبایی‌های این بازار بزرگ لذت ببرند.

«بازار بزرگ تهران» که بنایی تاریخی است، یکی از معروف‌ترین مراکز خرید و جاهای دیدنی تهران به‌شمار می‌رود. این بازار در مرکز شهر قرار دارد و از چهار طرف به خیابان‌های «پانزده خرداد»، «مولوی»، «مصطفی خمینی» و «خیام» منتهی می‌شود.

دسترسی به بازار بزرگ تهران از هر چهار خیابان امکان‌پذیر است و می‌توان تمام لوازم مورد نیاز خود را از آنجا تهیه نمود. در این مقاله قصد داریم به شرح ویژگی‌های این بازار بزرگ بپردازیم.

دیرینگی شکل‌گیری بازار بزرگ تهران

این بازار از جمله بناهای تاریخی است که در مورد دیرینگی ساخت آن اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. عده‌ای از صاحب‌نظران، بنای مزبور را متعلق به دوره‌ی قاجار و زمان پادشاهی ناصرالدین شاه و عده‌ای دیگر، آن را مربوط به دوره‌ی «شاه طهماسب صفوی» می‌پندارند. مطابق سفرنامه‌ای از «توماس هربرت»، این بنا متعلق به دوره‌ی صفویان است. در آن دوران، سقف بنای مزبور، به صورت رو باز بوده است.

در این مورد، با اندکی کندوکاو در تاریخ دوره صفویان و زمان پادشاهی شاه طهماسب می‌توان دیرینگی ساخت بنا را مشخص کرد. در واقع، شاه طهماسب صفوی در ابتدای حکومت خود، نخستین‌بار «قزوین» را به علت نزدیکی به شهر ری و «حرم حضرت عبدالعظیم» به عنوان پایتخت انتخاب کرد.

سپس، به تدریج توجه او به شهر تهران جلب شد و دستور داد که اطراف آن حصاری ایجاد کنند. برای این کار، خاک زیادی از دو منطقه‌ی مشهور تهران جمع آوری شد که بعدها محله های حاصل گودبرداری در این مناطق، به «چاله میدان و چاله حصار» شهرت یافتند.

در آن دوران، شهر تهران ۴ منطقه بیشتر نداشت که نام یکی از آنها «بازار» بود. به تدریج، این منطقه توجه پادشاهان صفوی و زندیه را به خود جلب کرد. در نتیجه‌‌، این منطقه به یک محل و مکان تجاری تبدیل شد.

در دوره‌ی قاجار، این منطقه رونق زیادی پیدا کرد. «آقا محمد خان»، اولین پادشاه قاجار، دستور ساخت حجره‌ها و دالان‌هایی‌‌ را در این منطقه صادر کرد که باعث رونق تجارت در آن شد.

«فتحعلی شاه» نیز در زمان روی کار آمدن خود «مسجدی» را در مجاورت منطقه‌ی بازار بنا نمود که اهمیت آن را بسیار بیشتر کرد. در آن دوران، ورودی بازار در «دروازه شاه عبدالعظیم» قرار داشت و به «مسجد جامع» و «بازارچه احمد کور» می‌رسید.

سپس، بخش‌های دیگری نظیر چهارسوق، کوچک بازار و بازار مروی نیز به آن اضافه شدند. بدین ترتیب، بازار از قسمت غرب و شمال غربی، گسترده‌تر شد.

در دوره‌ی «ناصرالدین شاه» نیز ورودی اصلی بازار با نام «بازار بزرگ» شناخته می‌شد. سایر ورودی‌ها بعدها به آن اضافه شدند. زمان پادشاهی ناصرالدین شاه، جزو طلایی‌ترین زمان‌ها برای گسترش بازار به‌شمار می‌رود. چرا که در همین دوران، ساخت‌و‌سازهای مهمی از قبیل ایجاد سرای امیر، بازار امیر و… انجام شدند.

علاوه بر آن، در قسمت‌های خارجی بازار نیز بازارچه‌های ریز و درشتی مشاهده می‌شوند که نام‌های مختلفی به خود گرفته‌اند. نمونه‌ی آن‌ها «بازار معیر» است. در این میان، بازارچه‌هایی نیز وجود داشتند که فقط نام آن‌ها در خاطر سالخوردگان باقی مانده است، مانند: بازار کربلایی عباس علی کمرچگی.

در دوران قاجار، بخش‌هایی از بازار کنونی، مهم‌ترین قسمت بازار به‌شمار می‌رفتند که عبارتند از: بازار کفاشان، بازار فرش فروشان، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت فروشان، بازار چهل تن، بازار آهنگران، مسگران، بازار پامنار و …

بخش‌های مختلف این بازار به تدریج به دلیل گرم بودن هوا در تابستان مسقف شدند. همچنین، راسته‌های مختلفی نیز به آن اضافه شدند و هر کدام به فروش کالاهای ویژه ای اختصاص یافتند.

ویژگی‌ها و سبک معماری

این بازار همانند سایر بازارهای قدیمی ایران، از ترکیب چندین راهروی پیچ در پیچ و طولانی تشکیل شده است که دارای «‌‌تاق‌های ضربی» هستند. بر بالای ‌‌تاق این راهروها نیز «گنبدی» مشاهده می‌شود.

بازار مزبور، به تدریج معماری گذشته‌ی خود را از دست داده است. با این وجود، هنوز قسمت‌هایی هستند که معماری سنتی خود را حفظ کرده‌اند و می توانید از آن‌ها دیدن کنید. این قسمت‌های قدیمی به صورت گنبدی بنا شده‌اند که در میان این گنبد، چندین منفذ بزرگ جهت تهویه‌ی هوا و تامین نور محیط مشاهده می‌شوند.

از آنجایی که این بازار به تدریج و در طی سه دوره‌ی مختلف (صفویان، قاجار و زندیه) بنا شده است، معماری آن «تلفیقی» است. بنابراین، نمی‌توان برای آن سبک خاصی قائل شد، اما می‌توان گفت که بخش‌هایی از آن، از «سبک معماری تهرانی» پیروی می‌کند.

در سال‌های اخیر، قسمت‌های مختلفی از بازار بزرگ تهران مرمت شده اند. متاسفانه، به دلیل غیر اصولی بودن این مرمت‌ها، قسمت‌های بازسازی شده، هویت و معماری اصلی خود را از دست داده‌اند.

با این وجود، قسمت‌هایی نیز هستند که دست نخورده باقی مانده‌اند. این قسمت‌ها عبارتند از: بازار امیر، سر در سبزه میدان، چهارسوق بزرگ و بخش‌هایی که با مسجد جامع ارتباط دارند. از این میان، چهارسوق، قدیمی‌ترین قسمت بازار محسوب می‌شود که دارای فضای «هشت ضلعی با تزیینات گچبری»

تاریخچه بازار بزرگ تهران

تاریخ ساخت بازار تهران به دوران قاجار بر می‌گردد، گرچه اختلاف‌نظر درباره زمان ساخت آن وجود دارد. برخی ناصرالدین شاه را موسس بازار تهران می‌دانند و عده‌ای نیز تاسیس آن را به شاه طهماسب صفوی نسبت می‌دهند. به نظر می‌رسد که بازار در دوران صفوی، بازار روباز بوده و سپس در زمان ناصرالدین شاه مسقف شده است.

به‌علاوه بازار بین‌الحرمین در دوره محمد شاه قاجار و بازار کفاش‌ها و سرای امیر نیز در دوره ناصرالدین شاه بنا شده‌ است. در دوره پهلوی با ظهور مدرنیته و ساخت بازارچه‌ها، ساختار و کارکرد سنتی بازار در مسائل فرهنگی و اجتماعی، تا حدودی افت کرد.

این بازار در دوران‌ قاجار و پهلوی در تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نقش بسزایی داشت. بازاری‌ها با حضور پررنگ خود در دوره مشروطیت علیه دولت ایستادگی کردند و با مردم همراه شدند.

بازار بزرگ تهران کجاست

بازار بزرگ تهران، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای ایران، در پایتخت و در منطقه ۱۲ واقع شده است. وسعت این بازار به بیش از یک کیلومترمربع می‌رسد. شمال و جنوب بازار به خیابان پانزده خرداد و خیابان‌ مولوی محدود می‌شود و شرق و غرب آن را خیابان مصطفی خمینی و خیابان خیام احاطه کرده‌ است.

سیر تاریخی بازار تهران

درباره تاریخچه بازار تهران و زمان دقیق ساخت این بازار اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. برخی‌ها بازار فعلی تهران را اثری به جا مانده از دوران قاجار، به خصوص دوره ناصرالدین‌شاه می‌دانند و برخی دیگر معتقدند این اثر از دوران صفوی و زمان شاه طهماسب صفوی بر جای مانده است. یک نجیب‌زاده و جهانگرد انگلیسی به نام توماس هربرت که در سال ۱۱۰۸ یعنی همزمان با دوران صفوی از این بازار بازدید کرده بود در نوشته‌هایش بازار تهران را بدون سقف توصیف کرده است.

در دوران صفوی و در زمان پادشاهی شاه طهماسب تهران یک شهر کوچک و ییلاقی در نزدیکی شهر معروف ری بود. شاه طهماسب برای زیارت حضرت عبدالعظیم زیاد به شهر ری می‌رفت. در همین رفت و آمدها او به تهران علاقه‌مند شد و دستور داد حصاری در طراف این شهر با ۴ دروازه کشیده شود. برای ساخت این حصار که بعدها به حصار طهماسبی معروف شد از دو منطقه تهران که امروزه با نام‌های چاله میدان و چاله حصار شناخته می‌شوند خاک جمع‌آوری شد.

همچنین یک قلعه حکومتی نزدیک به حصار طهماسبی وجود داشت که یک خندق بین شهر و قلعه فاصله انداخته بود. با گذشتن زمان در اطراف این خندق دست‌فروشان، دکه‌ها و حجره‌ها شروع به فروش کالا کردند و این محل به بازار خندق معروف شد. بازار خندق در دوره صفویه و زندیه با همین نام به کار خود ادامه داد و مورد توجه پادشاهان قرار گرفت. بسیاری از پژوهشگران به علت نزدیک بودن بازار تهران به حصار طهماسبی هسته اولیه بازار را مربوط به دوره صفویه می‌دانند.

در دوره قاجار بازار تهران گسترش پیدا کرد و بخش‌های زیادی به آن اضافه شد. آغامحمدخان بعد از انتخاب تهران به عنوان پایتخت، قسمت‌های مختلف بازار مانند دالان‌ها، حجره‌ها و کاروانسراها را بازسازی کرد. بعد از او و در زمان فتحعلی شاه مسجد جامع بازار، چهار سوق بزرگ و کوچک و بازار مروی و چهل تن ساخته شدند.

در زمان محمدشاه قاجار بازار بین‌الحرمین ساخته شد و در دوره ناصرالدین‌شاه ورودی اصلی بازار یعنی بازار بزرگ به بخشی از این مجموعه اضافه شد. همچنین ناصرالدین‌شاه قاجار ورودی‌های دیگر بازار را سازماندهی کرد و دستور ساخت بازارچه مروی و تیمچه صدراعظم را داد. بازارچه معیر، بازارچه قوام‌الدوله، بازارچه نایب‌السلطنه و بازار کربلایی عباس‌علی کمرگچی هم بخش‌های دیگری بودند که در زمان قاجار به بازار تهران اضافه شدند.

ویژگی‌های جالب بازار تهران

در ابتدا بازار تهران بدون سقف بود که در طی سال‌ها و توسعه زندگی شهرنشینی این بازار نیز دچار تغییرات اساسی شد و قسمت‌های زیادی در این ساختمان تاریخی نوساز شده و تغییر یافتند. امروزه قسمت‌هایی مانند بازار امیر، سر در سبزه میدان، چهارسوق بزرگ و مسجد جامع از آثار بجامانده محسوب ‌می‌شوند.

در حال کلی، معماری این بازار بدین صورت است که با ۲۲۰ سال قدمت دارای معماری به سبک قاجار است و قسمت‌های قدیمی بازار دارای معماری طاقی و گنبدی شکل در قسمت‌های سقف دارند و نور نیز از طریق سوراخ‌های آجرها به داخل ‌می‌تابد، همچنین ‌می‌توان گفت بازار بزرگ تهران دارای معماری خاص و پیچیده سنتی است.

این بازار بزرگ در بخش جنوبی تهران واقع شده که از سمت جنوب به مولوی، از غرب به گلوبندک، از شمال به پامنار و از شرق به آبمنگول و کوثر محدود ‌می‌شود.

بازار بزرگ تهران دارای قسمت‌های مختلفی است، مانند تیمچه، بازار، راسته، پاساژ، مغازه، رستوران، مسجد، تکیه. بازار تهران دارای راسته و بازارچه‌های زیادی در درون خود است که هرکدامشان در حرفه خاصی فعالیت دارند. در ادامه ‌می‌خواهیم این قسمت‌ها را برایتان معرفی کنیم تا معنی این کلمات واضح شوند:

• راسته به گذرگاه اصلی و فرعی گفته ‌می‌شود که مسیری طولانی است و در هر دو طرف مغازه‌ها واقع شده اند.

• سرا در واقع یک حیاط میانی با حجره‌هایی دور تا دور است که دارای شکل، تعداد طبفات، رواق و ایوان متفاوتی است.

• تیمچه نیز به فضای سرپوشیده ای گفته ‌می‌شود که یک کالای خاص عرضه ‌می‌کنند.

• چهارسوق به محل تقاطع دو راسته اصلی گفته ‌می‌شود و این قسمت دارای معماری و تزئینات متفاوتی است.

در طول سال‌ها، معماری این بازار تغییرات زیادی داشته است و با بازسازی‌ها و اضافه شدن بخش‌های جدید به طور جدی در معماری این بازار تغییر ایجاد گردیده است. از بازارهای معروف ‌می‌توان به بازار امیر، بازار آهنگران، بازار بزرگ، بازار بین الحرمین، بازار پردیس، بازار خیاط‌ها، بازار پرسپولیس، بازار دروازه نو، بازار زرگرها، بازار رضا، بازار کفاش‌ها، بازار طوسی، بازار کیش، بازار مسگرها، بازار لوازم التحریر، بازار نجارها و بازار قیصریه اشاره کرد.

همچنین چند مورد سرا نیز در بازار تهران وجود دارند، مانند سرای احمدی، سرای افراشته، سرای حاج حسن، سرای عباسی، سرای مشکات، سرای وزیری و سرای نقالخانه، در ادامه به تیمچه‌ها دسترسی خواهید داشت که اسامی تیمچه‌ها نیز عبارتند از تیمچه حاجب الدوله، تیمچه ابوتراب و تیمچه باوفا.

یکی از جاهای زیبا و پر رفت و آمد در بازار تهران چهار سوق است که در نزدیکی مسجد جامع قرار دارد و مکانی هشت ضلعی با سقفی کوتاه و گچ بری‌های بسیار زیبایی است، همچنین این بازار با معماری و بافت قدیمی خود جزو آثار ملی به شمار ‌می‌رود.

سبزه میدان یکی از میدان‌های معروف در بازار است و این بخش در دوره صفویه ساخته شده و در زمان قاجار مورد بازسازی قرار گرفته است. مسجد امام خمینی یا مسجد جامع یا مسجد شاه با قدمتی بیش از ۲ قرن به ثبت ملی رسیده است. در کنار مسجد جامع، تیمچه ای به نام حاجب الدوله وجود دارد که با معماری بی نظیر خود یادگاری از دوره ناصر الدین شاه است و در سال ۱۳۵۶ نیز به ثبت ملی رسیده است.