با بازار تهران خداحافظی کنیم؟همه مصائب بازار بزرگ تهران

کالبد بازار بزرگ تهران مصائب زیادی دارد که نتیجه انباشت مشکلات متعدد در طی دو سده اخیر است. زخم این مشکلات هر از گاهی سر باز می‌کند و فاجعه‌ای جبران ناپذیر می‌آفریند.  مسائلی که درباره بازار تهران مطرح می‌شود جابه‌جایی آن از اساس به نقطه دیگر است، اما مدیریت شهری با آن مخالف است. 

بازار تهران بازار قدیمی تاریخی است که در منطقه ۱۲ در مرکز شهر تهران واقع شده است. این بازار به چندین راهرو به طول بیش از ۱۰ کیلومتر (۶.۲ مایل) تقسیم شده است که هر کدام در انواع کالاها تخصص دارند و همچنین دارای چندین ورودی است، که ورودی اصلی آن سبزه میدان است.بازار تهران علاوه بر مغازه‌ها، دارای مسجد، مهمان‌سرا و بانک نیز می‌باشد. از طریق ایستگاه‌های خیام و پانزده خرداد به سامانه ترانزیت سریع متروی تهران دسترسی دارد.

سر توماس هربرت، در سفرنامهٔ خود در سال ۱۱۰۸ قمری (دورهٔ صفویه) بازارهای تهران را فاقد سقف توصیف می‌کند.در میان اماکن بازار تهران، بازار بین‌الحرمین از ساخته‌های دورهٔ محمدشاه قاجار و بازار امیر، سرای امیر و بازار کفاش‌ها از ساخته‌های دورهٔ ناصرالدین‌شاه است.

همه مصائب بازار بزرگ تهران

کالبد بازار بزرگ تهران مصائب زیادی دارد که نتیجه انباشت مشکلات متعدد در طی دو سده اخیر است. زخم این مشکلات هر از گاهی سر باز می‌کند و فاجعه‌ای جبران ناپذیر می‌آفریند.  مسائلی که درباره بازار تهران مطرح می‌شود جابه‌جایی آن از اساس به نقطه دیگر است، اما مدیریت شهری با آن مخالف است. 

جابه‌جایی بازار تهران منتفی است

یکی از مسائلی که درباره بازار تهران مطرح می‌شود جابه‌جایی آن از اساس به نقطه دیگر است، اما مدیریت شهری با آن مخالف است. حسین نظری، معاون شهردار تهران در این‌باره می‌گوید: موضوع ساماندهی در دستور کار مدیریت شهری است و انتقال بازار به نقطه‌ای دیگر نشدنی به‌نظر می‌رسد. در این منطقه کالاهایی که عرضه می‌شوند، انبار هم می‌شوند که ما مخالف انبار کردن کالا در بازار هستیم. بازار را که نمی‌توان انتقال داد، اما در حال بررسی هستیم که امکان انتقال انبارها ایجاد شود تا به نقطه‌ای مناسب در پیرامون شهر منتقل شوند.» موضوع انتخاب شهردار ویژه هم در این چارچوب می‌تواند مطرح شود. اما در این خصوص روز گذشته مهدی چمران، رئیس شورای اسلامی شهر تهران می‌گوید: «طرح بازار در شورا مطرح خواهد شد و یک شهرداری ویژه زیرنظر شهرداری منطقه۱۲ ایجاد می‌شود.» مدیریت شهری فعلی تهران معتقد است هیچ دلیلی ندارد کالاها در انبارهای بازار دپو و مجددا خارج شوند. باید به میزان خرید مردم، کالا وارد بازار شود، اما در حال حاضر تمام اجناس در بازار انبار و از آنجا حتی به سایر شهرها ارسال می‌شوند. عدم‌ایمنی و شلوغی تاسیسات آب و برق و ایجاد آتش‌سوزی و دیگر مخاطرات بخشی از مشکلات این محدوده است.

همشهری آنلاین نوشت کمبود ایمنی بازار تهران معضلی است که قدمت آن به افتتاح ایستگاه‌های آتش‌نشانی در این شهر بازمی‌گردد. فهرست مشکلات این محدوده ۱۱۲هکتاری از قلب منطقه۱۲تهران، گاه سر به آسمان می‌ساید و کمتر شهرداری است که به این محدوده وارد شده باشد. تنها کار انجام شده برای این محدوده در دوره‌های گذشته شامل افتتاح ایستگاه آتش‌نشانی در بازار کفاش‌ها، ارائه توصیه‌هایی به اصناف برای زمان حریق، عدم‌ورود موتور و خودرو به دالان‌های کم‌عرض و سنگفرش خیابان ۱۵خرداد است که انجام آن ۴دهه به طول انجامیده است. در چنین شرایطی مدیریت شهری تهران طی ماه‌های اخیر موضوع ساماندهی این محدوده پرخطر شهر را با جدیت دنبال کرده است.

افزایش ۳۵درصدی بودجه منطقه

شهردار منطقه۱۲ در زمان بودجه درخواست بودجه‌ای برای ایمن‌سازی بازار می‌کرد که تا حدودی محقق شد. طبق اعلام سخنگوی شهرداری تهران این منطقه سهم ۴.۹درصدی از بودجه مناطق در سال۱۴۰۳ را دارد. اعتبار این منطقه با ۳۵درصد افزایش از ۹۱۷میلیارد تومان به هزارو۲۳۰میلیارد تومان رسیده است. در عین حال هزینه‌های ایمن‌سازی مغازه‌های بازار برعهده مالکان است و شهرداری هم به آنها کمک می‌کند که در هماهنگی با میراث فرهنگی، نوسازی و بازسازی را انجام دهند. اما بازار باید شهردار و طرح جامع جداگانه داشته باشد. وحیدرضا انارکی‌محمدی، شهردار منطقه۱۲ در این‌باره به همشهری می‌گوید: عمده مشکلات بازار به‌دلیل تعدد موضوعات این محدوده است. ۳۰درصد از املاک بازار اوقافی و ۴۰درصد از آن میراثی است و مابقی نیز از میراث فرهنگی اثر گرفته و برای یک مرمت ساده باید از میراث فرهنگی مجوز گرفته شود. در این زمینه برای ۳۴سرا، بازار و تیمچه با بیش از ۳هزار واحد تجاری، دستورالعمل ایمنی در حال اجراست، اما این همه بازار نیست. تعداد املاک بازار تهران ۷۰هزار باب است و همه صنوف باید تکلیف خود را برای ایمنی بازار مشخص کنند.

«فتحعلی شاه» نیز در زمان روی کار آمدن خود «مسجدی» را در مجاورت منطقه‌ی بازار بنا نمود که اهمیت آن را بسیار بیشتر کرد. در آن دوران، ورودی بازار در «دروازه شاه عبدالعظیم» قرار داشت و به «مسجد جامع» و «بازارچه احمد کور» می‌رسید.

سپس، بخش‌های دیگری نظیر چهارسوق، کوچک بازار و بازار مروی نیز به آن اضافه شدند. بدین ترتیب، بازار از قسمت غرب و شمال غربی، گسترده‌تر شد.

در دوره‌ی «ناصرالدین شاه» نیز ورودی اصلی بازار با نام «بازار بزرگ» شناخته می‌شد. سایر ورودی‌ها بعدها به آن اضافه شدند. زمان پادشاهی ناصرالدین شاه، جزو طلایی‌ترین زمان‌ها برای گسترش بازار به‌شمار می‌رود. چرا که در همین دوران، ساخت‌و‌سازهای مهمی از قبیل ایجاد سرای امیر، بازار امیر و… انجام شدند.

علاوه بر آن، در قسمت‌های خارجی بازار نیز بازارچه‌های ریز و درشتی مشاهده می‌شوند که نام‌های مختلفی به خود گرفته‌اند. نمونه‌ی آن‌ها «بازار معیر» است. در این میان، بازارچه‌هایی نیز وجود داشتند که فقط نام آن‌ها در خاطر سالخوردگان باقی مانده است، مانند: بازار کربلایی عباس علی کمرچگی.

در دوران قاجار، بخش‌هایی از بازار کنونی، مهم‌ترین قسمت بازار به‌شمار می‌رفتند که عبارتند از: بازار کفاشان، بازار فرش فروشان، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت فروشان، بازار چهل تن، بازار آهنگران، مسگران، بازار پامنار و …

بخش‌های مختلف این بازار به تدریج به دلیل گرم بودن هوا در تابستان مسقف شدند. همچنین، راسته‌های مختلفی نیز به آن اضافه شدند و هر کدام به فروش کالاهای ویژه ای اختصاص یافتند.

ویژگی‌ها و سبک معماری

این بازار همانند سایر بازارهای قدیمی ایران، از ترکیب چندین راهروی پیچ در پیچ و طولانی تشکیل شده است که دارای «‌‌تاق‌های ضربی» هستند. بر بالای ‌‌تاق این راهروها نیز «گنبدی» مشاهده می‌شود.

بازار مزبور، به تدریج معماری گذشته‌ی خود را از دست داده است. با این وجود، هنوز قسمت‌هایی هستند که معماری سنتی خود را حفظ کرده‌اند و می توانید از آن‌ها دیدن کنید. این قسمت‌های قدیمی به صورت گنبدی بنا شده‌اند که در میان این گنبد، چندین منفذ بزرگ جهت تهویه‌ی هوا و تامین نور محیط مشاهده می‌شوند.

از آنجایی که این بازار به تدریج و در طی سه دوره‌ی مختلف (صفویان، قاجار و زندیه) بنا شده است، معماری آن «تلفیقی» است. بنابراین، نمی‌توان برای آن سبک خاصی قائل شد، اما می‌توان گفت که بخش‌هایی از آن، از «سبک معماری تهرانی» پیروی می‌کند.

در سال‌های اخیر، قسمت‌های مختلفی از بازار بزرگ تهران مرمت شده اند. متاسفانه، به دلیل غیر اصولی بودن این مرمت‌ها، قسمت‌های بازسازی شده، هویت و معماری اصلی خود را از دست داده‌اند.

با این وجود، قسمت‌هایی نیز هستند که دست نخورده باقی مانده‌اند. این قسمت‌ها عبارتند از: بازار امیر، سر در سبزه میدان، چهارسوق بزرگ و بخش‌هایی که با مسجد جامع ارتباط دارند. از این میان، چهارسوق، قدیمی‌ترین قسمت بازار محسوب می‌شود که دارای فضای «هشت ضلعی با تزیینات گچبری»