امکان وقوع زلزله‌های قوی در داخل ایران / زلزله مشهد نشانه چیست ؟

 مشهد و اطراف در دو هفته اخیر بارها لرزید. کانون زلزله این بار هم یا هرات افغانستان بوده است یا نیشابور و شاندیز یا خود مشهد و طی روزهای گذشته در بسیاری از شهرها از جمله، مشهد، تایباد، خواف، نیشابور، چناران و... احساس شده است.  این در حالی است که از صبح دیروز ۲۴ مهرماه ۱۴۰۲ دو زمین لرزه، نیشابور را لرزانده است و قدرت بالای آن باعث شده مردم مشهد نیز از لرزش آن در امان نباشند. امروز نیز در خود مشهد چنینی زلزله ای آمده است پس از چندین روز که تعداد زیادی زمین لرزه و پس لرزه، شهرهای خراسان رضوی را می لرزاند 

 آمار‌ها باز هم شدت زلزله در کانون اصلی را بیش از حدود شش ریشتر نوشته‌اند و این شدت برای مشهد، نصف بوده است. با این‌همه، ترس، پریشانی و سردرگمی را می‌شد در چهره مردمی دید که خودشان را از آپارتمان‌ها، برج‌ها و حتی خانه‌های ویلایی به بیرون کشانده بودند.

این زلزله و حتی آنچه مشهد در دست‌کم پنج سال گذشته تجربه کرده است، شبیه به هیچ‌کدام از زلزله‌های تاریخی خراسان نیست؛ زلزله‌هایی که گزارش بیشتر آن‌ها را می‌توان در سفرنامه سیاحان و جهانگردانِ خارجی در قرن‌های گذشته مشاهده کرد.

حالا سوالات مهمی در میان مردم و کاربران فضای مجازی مطرح می شود. این که آیا زمین لرزه های پیاپی در خراسان رضوی، نشانه زلزله ای بزرگتر است؟

عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه فردوسی و فارغ‌التحصیل گروه زلزله‌شناسی دانشگاه کیوشوی ژاپن گفت: بررسی زمین لرزه های افغانستان که در یک منطقه خاصی قرار دارد و پس لرزه‌های آن نشان می دهد امکان وقوع زلزله‌های قوی در داخل ایران وجود دارد.

زمین لرزه هایی که از اوایل هفته، شهرهای خراسان رضوی را هم تحت تاثیر قرار داده است 

نگران زمین لرزه های پی در پی اخیر باشیم؟

عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه فردوسی و فارغ التحصیل گروه زلزله شناسی دانشگاه کیوشوی ژاپن در پاسخ به سوالات مهم این روزهای مردم خراسان رضوی به فارس می گوید: نمی توان به راحتی گفت زمین لرزه های پیاپی، نشانه یک زمین لرزه بزرگ است اما بررسی زمین لرزه های افغانستان که در یک زون (بخش مشخصی از زمین) خاص قرار دارد و بررسی پس لرزه های آن نشان می دهد که احتمال وقوع زمین لرزه بزرگ در داخل کشور ما هم وجود دارد.

سیدکیوان حسینی اظهار می کند: این که زمین لرزه های احتمالی چه قدرتی دارد را نمی شود پیش بینی کرد اما می توان پیش بینی کرد که احتمال وقوع یک زمین لرزه بزرگ وجود دارد و شهرهایی مثل خواف و تایباد از جمله شهرهایی هستند که در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

او ادامه می دهد: گسل اصلی که در رشته کوه های هندوکش و هرات قرار دارد در داخل ایران به «زون» تبدیل می شود. گسل هرات در یک منطقه کوچک قرار دارد ولی وقتی وارد ایران می شود این زمین لرزه در داخل یک «زون» وسیع توزیع می شود.

عضو هیات علمی گروه زمین شناسی دانشگاه فردوسی و فارغ التحصیل گروه زلزله شناسی دانشگاه کیوشوی ژاپن ادامه می دهد: زون های شمال شرق ایران و مناطقی مانند کلات تا گسل درونه که شهرهایی مثل خواف، تربت حیدریه و کاشمر را شامل می شود، خطرناک هستند. ما در شمال شرق ایران، گسل های فعال زیادی داریم که پتانسیل زلزله های بزرگی دارند. مثل گسل نیشابور، درونه، قوچان و... که انتظار وقوع زمین لرزه های بزرگ را در این مناطق داریم. وقوع زمین لرزه در هرات می تواند باعث تحریک این گسل ها شود. به نظر می رسد احتمال زلزله بزرگ در شهرهایی مانند خواف و تایباد، بیشتر است اما امکان این که گسل های نیشابور و قوچان هم فعال شوند وجود دارد. بنابراین مردم این مناطق هم باید مراقب باشند.

ارتعاشات زلزله‌های هرات در مشهد ربطی به فعال‌شدن گسل‌های مشهد ندارد

در همین حال  علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به رخداد‌های فوج لرزه‌ای در هرات افغانستان، به شهرآرا گفت: این در حالی است که شهر مشهد در ۲۵۰ کیلومتری هرات قرار دارد، این زلزله احساس شد و این زمین لرزه‌ها یکی از رخداد‌های منحصر به فرد زلزله در دنیا هستند.

وی ادامه داد: این فوج‌لرزه‌ها از این لحاظ منحصر به فرد است که در این رخداد ظرف مدت زمان یک هفته حدود ۵ زلزله با بزرگای بیشتر از ۶ در وسعتی به طول حدود ۸۰ کیلومتر و به پهنای ۲۰ کیلومتر رخ داده است.

بیت اللهی در پاسخ به این سؤال که با توجه به ادامه‌دار بودن فوج لرزه‌ها در زلزله ازگله، آیا چنین وضعیتی در آن منطقه حاکم نبوده است، توضیح داد: هرگز در ازگله به این صورت که زلزله متناوب ۷ روزه با بزرگای ۵ تا ۶ رخ دهد، نداشتیم.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تعداد پس‌لرزه‌های ثبت شده زلزله ازگله استان کرمانشاه را ۲ هزار زمینلرزه عنوان کرد و یادآور شد: بزرگای زلزله ازگله ۷.۳ بوده است، ولی به این صورت که در مدت یک هفته زلزله‌های بزرگ را تجربه کند، هرگز در آنجا حاکم نبوده است.

وی تاکید کرد: در رومرکز زلزله هرات در مدت یک هفته ۵ زمین‌لرزه بالای ۶، حدود ۶ زلزله بالای ۵.۵ به ثبت رسید، ضمن آنکه هر کدام از این زمینلزه‌ها در ایران نیز آثار تخریبی داشته است.

بیت‌اللهی با بیان اینکه در کنار این زمین لرزه‌های بزرگ، زلزله‌هایی با بزرگای ۴.۵ و ۵ رخ داده است، گفت: در کنار این شرایط کیفیت ساخت و ساز نیز به شدت نازل است، ولی سمت و سوی گسترش پسلرزه‌های هرات به سمت ایران نیست و بررسی توزیع پس لرزه‌ها نشان می‌دهد که مجاورت این زلزله‌ها به سمت ایران را نشان نمی‌دهند.

حس ارتعاشات زلزله به معنای تحریک گسل‌ها نیست

وی با تاکید بر اینکه ارتعاشات چنین زلزله‌هایی را مردم ساکن در شهر‌های تربت حیدریه، کاشمر، بردسکن وتاییاد و نیز شهر مشهد به وضوح حس کرده‌اند، یادآور شد: امتداد گسل هریرود غربی یا هرات کشور افغانستان، به گسل درونه در خاک ایران می‌رسد و این سگمنت گسلی به طول ۳۰ کیلومتر در افغانستان فعال و جابه جا شده و میزان این جابه‌جایی به حدود ۷۰ سانتیمتر می‌رسد.

وی اضافه شد: این شکستگی موجب ارتعاش و تکان خوردن لایه‌های زمین می‌شود و این حس ارتعاش با تکان‌های ارتعاشی در پیرامون زلزله‌ها قابل ملاحظه است.

وی نمونه حس این ارتعاش را زلزله ملارد استان تهران دانست و گفت: حتی زلزله کرمانشاه نیز در تهران احساس شد. این نوع احساس زلزله ربطی به فعال شدن گسل‌ها ندارد، از این رو احساس ارتعاشات زلزله‌های هرات در مشهد ربطی به فعال شدن گسل‌های مشهد ندارد و تنها موج لرزه‌ای پخش شده است.

گذری بر تاریخی‌ترین زلزله‌های خراسان

خرابی نیشابور در گزارش «چارلز ملویل»

برابر آنچه تاریخ‌نگاران ثبت کرده‌اند، سال ۵۸۷ خورشیدی زمین‌لرزه بزرگی رخ می‌دهد که سبب ویرانی نیشابور و ازبین‌رفتن حدود ۱۰ هزار نفر از اهالی آن می‌شود. به‌گزارش «چارلز ملویل» عمق این زمین‌لرزه فاجعه‌بار به‌حدی بوده که در سراسر بخش بزرگی از خراسان باختری احساس شده و منطقه نیشابور را به‌کلی ویران کرده است. آسیب در بیرون شهر نیز به همان اندازه سنگین بوده، به‌گونه‌ای که از چندین روستا حتی یک نفر نیز جان سالم به در نبرده است.

سحرگاهی که ۲۰ هزار نفر کشته شدند

همچنین، در سال۷۱۵خورشیدی وقوع یک زمین‌لرزه ولایات خواف و زوزن را به‌کلی ویران می‌کند. به‌گفته «مجد خوافی» در کتاب «روضه‌خلد»، این زلزله که در سحرگاه رخ داده، آن‌قدر شدید بوده است که انگار زمین را از مدار خود خارج می‌کند و سبب مرگ ۲۰ هزار تن می‌شود: «زلزله‌ای از نوایب زمان که در مدت هزار سال کسی ندیده و نشنیده به خواف رسید. یعنی علی‌الخصوص به شهرجرد. نزدیک سحر زمین چنان جنبید که گفتی از مرکز خود خارج شد یا خود فلک خارج مرکز گشت، در لحظه‌ای قریب ۲۰ هزار خلق هلاک شدند و محبوس دل خاک گشتند.»

تخریب گنبد حرم امام‌رضا (ع) پس از زلزله

یکی‌دیگر از زلزله‌های مهیبی که خسارات فراوانی به اماکن و ابنیه مشهد وارد کرده، در سال۱۰۵۲خورشیدی به وقوع پیوسته است. این حادثه عظیم که مقارن با حکومت شاه‌سلیمان صفوی بوده است، موجب کشته‌شدن ۴ هزار نفر و ویرانی بخش بزرگی از شهر به‌ویژه تخریب ابنیه تاریخی می‌شود. مدرس رضوی دراین‌باره نوشته است: «زلزله سختی در خراسان خاصه مشهد مقدس روی داد و عمارات آستان‌قدس و گنبد مطهر و اکثر خانات بازار خراب شد.» برادر شیخ حرعاملی در کتاب «درالمسلوک» نیز گفته این زلزله موجب ازبین‌رفتن قبه مبارک حضرت‌رضا (ع) و مناره‌های مسجد جامع شده است.

«شاردن»، سیاح فرانسوی، نیز در توصیف این زلزله و اقدامات شاه‌سلیمان می‌نویسد: «در روز یازدهم دو پیک با خبر‌های وحشت‌انگیز یکی پس از دیگری به پایتخت رسید. آن دو خبر آوردند دوسوم مشهد مرکز ایالت خراسان و نصف شهر نیشابور و شهرک دیگری نزدیک به این شهر بر اثر وقوع زلزله‌ای سخت، ویران شده‌اند. آنچه بیشتر مایه تأثر و تأسف همه مردمان به‌خصوص مؤمنان شد، آسیب‌رسیدن به مسجد مشهد (منظور حرم مطهر است) بود که مزار حضرت‌رضا (ع) در آن است.

این مسجد که در سراسر مشرق‌زمین به عظمت و شکوه شُهره است، گنبدش بر اثر زلزله کاملا فروریخته، اما بنا بر آنچه می‌گویند، دیگر قسمت‌های بنا بدون آسیب به‌جا مانده است. شاه به‌محض مطلع‌شدن بر این حادثه مصیبت‌بار یکی از شخصیت‌های بزرگ دربار خود را برای سنجش خساراتی که بر این مکان مقدس وارد آمده، اعزام کرد و به او دستور داد بدون توقف زیاد در راه، خود را به مشهد برساند. چند روز بعد دو شخصیت مهم دیگر را به آن شهر فرستاد تا فرامین وی را درباره ترمیم خرابی‌ها به اولیای امور آن استان ابلاغ کنند.»

نخستین خبر زلزله در مطبوعات خراسان

با روی‌کارآمدن مطبوعات در دوره قاجار، گزارش زلزله‌های بسیاری را می‌توان یافت که در خراسان رخ داده است. نخستین خبر منتشرشده از وقوع زلزله در مشهد را هم جریده «کاغذ اخبار» در ۱۹ شعبان ۱۲۶۷ (۲۹ خرداد ۱۲۳۰) یعنی ۱۷۲ سال پیش چاپ کرده و نوشته است: «ازجمله خبر آخر که از خراسان به دارالخلافه طهران رسیده، آن است که در شهر مقدس مشهد زلزله شده، اما جزئی بوده و چندان شدت نکرده و سخت نبوده، ولی در قوچان شدت داشته است. به‌طوری‌که یک‌ربع از خانه‌های آنجا به‌کلی افتاده یا دیوارشان شکسته است و تخمینا ۱۶۰ نفر را کشته است. چون وقوع زلزله در روز بوده، بیش از این کسی تلف نشده است.»

جالب است بدانید که مطبوعات ایران بین سال‌های ۱۸۵۱ تا ۱۸۹۹میلادی (۱۲۲۹ تا ۱۳۱۶ خورشیدی) وقوع ۱۳۵زمین‌لرزه را ثبت کرده‌اند. بین سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۴۲ خورشیدی نیز حدود ۵۰زمین‌لرزه در مطبوعات ثبت شده است. در این منابع ۲۳زمین‌لرزه بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۰ خورشیدی ثبت شده که ۱۸ زلزله از این شمار در خراسان رخ داده است.

مطالعات آرشیوی در ابتدای سده بیستم که بخش عمده آن اخبار کنسولگری‌های بیگانه در ایران است نیز نشان می‌دهد ۶۰زمین‌لرزه وجود داشته است که ۱۰مورد آن ویرانگر و بقیه خفیف یا پس‌لرزه بوده و پراکندگی آن‌ها نیز در شهر‌های تهران، مشهد و بوشهر بوده است. گزارش‌های پس از پیمان ۱۹۰۷ انگلیس و روسیه بر سر تقسیم ایران نیز نشان می‌دهد ۱۹ زمین‌لرزه ثبت‌شده در این مدت، در شمال شرق خراسان رخ داده که مشهد، ترشیز (کاشمر) و تربت‌حیدریه را دربرمی‌گیرد.

پس از این و هم‌زمان با پیشرفت علم در قرن ۱۴ خورشیدی، گزارش‌های ثبت‌شده از زلزله، نسبتا دقیق‌تر شده است و بر اساس گزارش‌های امدادی، آمار زیان‌های زمین‌لرزه در نقاط گوناگون کشور تا سال ۱۹۴۰ میلادی (۱۳۱۸ خورشیدی) مشخص شده‌اند.