ایران و اروپا بر سر تحریم موشکی سرشاخ شدند / مکانیسم ماشه فعال می‌شود؟

مکانسیم ماشه یا عدم لغو تحریم های موشکی ایران ، جدی ترین بحران پیش روی ایران و اروپا است .اروپا قصد دارد خاص‌ترین تصمیم را در برابر ایران و برجام اتخاذ کند؛ تصمیمی که علناً نقض فاحش برجام محسوب می‌شود. همراهی نکردن با برداشته شدن تحریم‌های موشکی ایران در ۲۶ مهر و تایید ادامه تحریم‌های شورای امنیت .نتیجه این اقدام زدن مکانیسم ماشه درقبال آن را می‌توان شلیکی بزرگ به برجام دانست

مکانیسم ماشه علیه ایران فعال می‌شود. موضع‌گیری اخیر تروئیکای اروپایی درباره تمدید تحریم برنامه موشکی ایران، اعمال تحریم‌های جدید، برنامه‌ هسته‌ای ایران، برجام و فعال کردن مکانیسم ماشه سوال‌برانگیز شده است. اکنون تهران و واشنگتن و حتی تروئیکای اروپایی، همگی بر این باورند که تداوم تنش‌ها و فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ایران، می‌تواند پیامدهای منفی بسیاری را به دنبال داشته باشد. اگر مذاکرات ایران و آمریکا  که با حمایت کشورهای منطقه‌ای در جریان است، بی‌نتیجه بماند، می‌توان گفت موضع‌گیری جدید اروپایی‌ها، مقدمه‌ای است برای فعال کردن اسنپ (مکانیسم ماشه).

بیشتر بخوانید: به پای خود شلیک نکنید | هشدار ایران به اروپا درباره نابودی برجام

غرب این توان را دارد که مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال کند؛ در مقابل، ممکن است تهران نیز در واکنش به این اقدام، از آستانه گریز هسته‌ای فراتر رود.

جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا امروز پنجشنبه گفته نامه‌ای از فرانسه، انگلیس و آلمان دریافت کرده که در آن اعلام شده آنها قصد ندارد تحریم‌های موشکی علیه ایران را بعد از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ رفع کنند.

به گزارش عرشه آنلاین، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز پنجشنبه گفته سه کشور اروپایی گفته‌اند که خواستار حفظ تحریم‌های موشکی علیه ایران بعد از اکتبر هستند.

جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا امروز پنجشنبه گفته نامه‌ای از فرانسه، انگلیس و آلمان دریافت کرده که در آن اعلام شده آنها قصد ندارد تحریم‌های موشکی علیه ایران را بعد از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ رفع کنند. 

طبق گزارش رویترز بورل در این بیانیه گفت: «وزرای خارجه اظهار می‌کنند که ایران از سال ۲۰۱۹ به توافق پایبند نبوده و این مسئله از طریق مکانیسم حل و فصل اختلافات برجام حل و فصل نشده است.»

در ادامه این بیانیه آمده است: «آنها (تروئیکای اروپایی) قصد خود را برای بر نداشتن اقداماتی در زمینه رفع تحریم‌های بیشتر در روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ به عنوان روز انتقال برجام ابراز کرده‌اند.»

. تاریخ انقضا

با توجه به از برنامه خارج شدن فعال شدن مکانیسم ماشه، دولت‌های غربی اکنون در مورد چگونگی رسیدگی به انقضای تحریم‌ها -که از آن به عنوان «روز گذار» یاد می‌شود- و پیامدهای مختلفی که قرار است در 18 اکتبر رخ دهد، برنامه ریزی می‌کنند.

محدودیت های سازمان ملل سه جزء قطعنامه 2231 در 18 اکتبر منقضی می شود:

- ماده‌ای که بر اساس آن از ایران خواسته می‌شود هیچ گونه فعالیتی در ارتباط با موشک‌های بالستیک طراحی شده با قابلیت حمل سلاح هسته‌ای انجام ندهد.

- الزامی که کشورها قبل از انتقال برخی موشک‌ها، پهپادها و فن‌آوری‌های مرتبط به ایران یا از ایران، مجوز شورای امنیت را دریافت کنند.

- الزام تمام کشورهای عضو سازمان ملل متحد برای مسدود کردن دارایی‌های بیست‌وسه فرد و شصت‌ویک نهاد درگیر در برنامه‌های موشکی و هسته‌ای ایران.

تنها راه برای تمدید این محدودیت‌ها تصویب قطعنامه جدید شورای امنیت است که با توجه به مخالفت روسیه و چین غیرممکن است. بنابراین، این سه بند تقریباً به طور قطع در ماه اکتبر منقضی می‌شوند و فشار دیپلماتیک بر تهران را کاهش می‌یابد. با این حال، تأثیر عملی آن ممکن است محدود باشد، زیرا به ادعای آن‌ها، ایران با انجام آزمایش‌های موشکی و مبادلات با شرکا و متحدان خارجی و منطقه‌ای‌اش، به‌طور مداوم این محدودیت‌ها را نادیده می‌گیرد.

محدودیت‌های اتحادیه اروپا و انگلیس، مجموعه گسترده‌ای از تحریم‌ها و محدودیت‌های اروپایی است که قرار است در ماه اکتبر برداشته شوند:

- محدودیت‌ها برای افراد و نهادهای دخیل در برنامه‌های موشکی، هسته‌ای و سایر برنامه‌های تسلیحاتی ایران، و هم‌چنین فهرست گسترده‌تری از تحریم‌های خودمختار.

-تحریم بیش از 300 فرد و نهاد که در زمان اجرای برجام به حالت تعلیق درآمدند، همراه با سایر تحریم‌های بخشی که هم‌زمان به حالت تعلیق درآمدند.

- ممنوعیت انتقال «انواع» تسلیحات و فناوری‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک به ایران یا ارائه خدمات مرتبط.

- تحریم معاملات و خدمات مربوط به انواع خاصی از فلزات و نرم افزارها.

- ممنوعیت ارائه خدمات حمل‌ونقل هوایی و کشتی‌رانی به هواپیماها و کشتی‌های ایرانی مشکوک به دست داشتن در فعالیت‌های غیرقانونی.

از میان تمام اقداماتی که برای بند «غروب» در ماه اکتبر تعیین شده، حذف محدودیت‌های اروپایی احتمالاً بیش‌ترین سود را برای تهران خواهد داشت. نهادهایی که نام آن‌ها لغو می‌شود شامل سازندگان کلیدی موشک، پهپاد و هواپیما می‌شود (به عنوان مثال، سازمان صنایع هوافضا، صنایع هواپیماسازی ایران، گروه صنعتی شهید باکری و گروه صنعتی شهید همت). این می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای دستیابی ایران به تسلیحات، فن‌آوری و قطعات یدکی باز کند.

با این حال، برخلاف تحریم های سازمان ملل، انقضای تحریم‌های اروپا به صورت خودکار نیست. بنابراین، بروکسل و لندن گزینه‌های عملی برای جلوگیری از برخی از این سناریوها را در آستین دارند. تحریم‌های مشابه آمریکا نیز، اگر واشنگتن هم‌چنان یکی از طرف‌های برجام بود، باید در ماه اکتبر خاتمه می‌یافت.

از سوی دیگر، ایران متعهد شده که در روز گذار، پروتکل الحاقی زا به طور رسمی تصویب کند - رژیم گسترده بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که تهران به طور موقت تحت برجام آن را اعمال کرد. با این حال، ایران اکنون آن را اعمال نمی کنند و بنابراین آن را طبق برنامه تصویب نخواهد کرد.

دورنمای آینده

با توجه به وضعیت کنونی، دلایل زیادی وجود دارد که دولت‌های اروپایی به این نتیجه برسند که لغو تحریم‌ها در کم‌تر از سه ماه گزینه مناسبی برای‌شان نیست. اما با توجه به ریسک مکانیسم ماشه، آن‌ها به زعم خود به دنبال گزینه میانه هستند.

در حال حاضر مقامات اروپایی مایلند اقدامات خود را در چارچوب برجام و قطعنامه 2231 حفظ کنند. بنابراین، آنها ممکن است ابتدا از مکانیسم حل اختلاف برجام استفاده کنند، که به یک طرف اجازه می‌دهد یک موضوع حل نشده را «به عنوان زمینه‌ای برای توقف اجرای تعهداتش... به طور کامل یا جزئی» برقرار کند. آن‌ها قبلاً این مکانیسم را در سال 2020 در پاسخ به تشدید تنش هسته‌ای ایران راه‌اندازی کردند، اگرچه در آن زمان هیچ اقدام متقابلی انجام ندادند. تحت این چارچوب، آن‌ها قادرند اکثر محدودیت‌ها را پس از روز گذار باقی بگذارند. حفظ محدودیت‌های اروپایی مرتبط با فهرست‌های تحریم‌های سازمان ملل پیچیده‌تر خواهد بود و احتمالاً نیازمند قانون‌گذاری در سطح اروپا است، اما چنین اقداماتی در شرایط کنونی تنش‌های گسترده‌تر با ایران قابل انجام به نظر می‌رسد.

دولت‌های اروپایی قبلاً تهران را به طور کلی در مورد برنامه خود برای حفظ محدودیت‌ها مطلع کرده‌اند، و مقامات ایرانی مخالفت خود را با آن اعلام کرده‌اند - البته نه با استفاده از عبارات شدید. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه اظهار داشت که تهران منتظر خواهد ماند تا ببیند اروپا در عمل چه می کند و سپس به شیوه‌ای «متوازن و متناسب» پاسخ می‌دهد. یک رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی نیز اظهارات مشابهی را مطرح کرد. ایران می‌تواند با نزدیک شدن به ماه اکتبر، اقدامات قوی‌تری انجام دهد، مانند زیر پا گذاشتن برد 2000 کیلومتری برای موشک های بالستیک.

گریز از «مکانیسم ماشه»

تحلیلگران پیش از این گفته‌اند این رفتار کشورهای اروپایی به معنای آن خواهد بود که این کشورها قصد فعال کردن ساز و کار موسوم به «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل که به «مکانیسم ماشه» مشهور شده) را ندارند و تنها به دنبال حفظ تحریم‌های شخصی خود علیه برنامه موشکی ایران هستند.  

 منظور از مکانیسم اسنپ‌بک (ماشه) همان «ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آنها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند.

این دو بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند. هر یک از طرف‌های گروه ۱+۴ در صورت متهم کردن ایران به نقض مفاد آن، می‌توانند از آن برای برگرداندن قطعنامه‌های تحریمی بین‌المللی استفاده کنند.

خبرگزاری رویترز نیز در پیش‌خبری که تیرماه گزارش داده بود همسو با تحلیل فوق تأیید کرده بود که قصد کشورهای اروپایی کلید زدن این مکانیسم نیست. سه منبع به این خبرگزاری گفته‌ بودند که کشورهای اروپایی قصد حرکت در این مسیر را ندارند.

منابع مورد استناد رویترز در توجیه امتناع اروپا از فعالسازی مکانیسم ماشه مدعی شده‌ بودند که انجام این اقدام به معنای تضعیف تهدید مطرح‌شده در نامه وزیران خارجه سه کشور اروپایی به ایران در سال گذشته خواهد بود که در آن تصریح شده بود کشورهای اروپایی در صورت غنی‌سازی در سطح تسلیحاتی توسط ایران این مکانیسم را کلید خواهند زد.

تداوم سیاست فشار

با این حال، هر گونه اقدام از سوی کشورهای اروپایی در خصوص حفظ تحریم‌های موشکی (حتی بدون کلید زدن مکانیسم ماشه) نقض قطعنامه ۲۲۳۱ تلقی خواهد بود و به معنای تداوم سیاست کشورهای غربی در حفظ فشار بر ایران از طریق برجام خواهد بود.

هدف از این سیاست که از ابتدای اجرایی شدن برجام توسط کشورهای غربی پیگیری شده جلوگیری از نابودی توافق از یک سو و در عین حال مسدود کردن مسیرهای برخورداری تهران از مزایای آن، از سوی دیگر بوده است.

قطعنامه ۲۲۳۱ و فعالیت‌های موشکی ایران

فعالیت‌های موشکی ایران تا قبل از این هم تناقضی با مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ نداشته‌اند زیرا در این قطعنامه با ادبیاتی غیرالزام‌آور از ایران «خواسته شده» از کار بر روی موشک‌هایی که «برای داشتن قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای» طراحی شده‌اند، خودداری کند.

جمهوری اسلامی ایران همواره تأکید کرده هیچ‌یک از موشک‌های این کشور برای داشتن قابلیت حمل کلاهک طراحی نشده و بنابراین فعالیت‌های موشکی این کشور ممنوعیتی از نظر قطعنامه ۲۲۳۱ ندارد. با وجود این، همین محدودیت‌های توصیه‌ای علیه برنامه موشکی ایران هم طبق مفاد قطعنامه بایستی از اکتبر ۲۰۲۳ به طور کامل لغو شود. 

 یک دیپلمات اروپایی در تیرماه به خبرگزاری رویترز گفته بود: «برداشتن تحریم‌ها بر مبنای این اصل بود که به قطعنامه ۲۲۳۱ احترام گذاشته شود. این اتفاق رخ نداده بنابراین، با ایرانی‌ها این رایزنی را انجام داده‌ایم تا روشن کنیم که تحریم‌ها را برنخواهیم داشت.»

سیاست غرب در برجام

شواهد نشان می‌دهند حفظ فشار بر ایران علی‌رغم توافق از ابتدا سیاستی بوده که اروپا همسو با آمریکا در دستور کار داشته است. آمریکا و تروئیکای اروپایی بعد از اجرایی شدن برجام با به‌کارگیری اقداماتی نظیر لفاظی‌های رسمی، هجمه‌های رسانه‌ای، گره زدن انتفاع برجامی به انجام اقدامات فرابرجامی از سوی ایران، وضع قانون برای جلوگیری از سفر تجار به ایران، حفظ سیاست ابهام درباره ماندگاری برجام و غیره سعی داشتند مانع انتفاع اقتصادی ایران از توافق شوند.

نقض عهد کشورهای اروپایی در قبال برجام به ویژه بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ شکل عیان‌تری به خود گرفت. در آن زمان کشورهای اروپایی به هیچ یک از وعده‌های خود برای برخورداری ایران از مزایای اقتصادی این توافق عمل نکردند. جمهوری اسلامی ایران تا یک سال بعد از خروج آمریکا از برجام به تمامی تعهداتش عمل کرد، اما بعد از آن اعلام کرد به موجب مفاد مندرج در برجام تعهداتش ذیل این توافق را کاهش خواهد داد.

ایران بعد از برداشتن ۵ گام برای کاهش تعهدات، سرانجام ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ اعلام کرد دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست.

زمینه‌چینی غربی‌ها برای اکتبر ۲۰۲۳

در ماه‌های گذشته، آمریکا و کشورهای غربی با نزدیک شدن به موعد اکتبر ۲۰۲۳ برای رفع محدودیت‌های موشکی علیه ایران به زمینه‌چینی برای فرار از تعهدات خود روی آورده‌اند.

در همین راستا، اوکراین و کشورهای غربی در ماه‌های گذشته بارها ادعای انتقال پهپادهای ایران به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین را مطرح کردند. کشورهای غربی همچنین ادعا کرده‌اند که ایران ممکن است اقدام به ارسال موشک‌های بالیستیک به روسیه بکند.

این ادعاها بارها از سوی مقام‌های جمهوری اسلامی ایران تکذیب شده است. مضاف بر این، اوکراین و کشورهای غربی هیچ‌یک مستنداتی در صحت این ادعاها ارائه نکرده‌اند.