برجام از دستور کار خارج شد؟

در اوایل ماه جاری، مقامات ایرانی گزارش دادند که صادرات جمهوری اسلامی به این قاره طی سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش یافته است. اکنون واضح است که تعامل با آفریقا در دولت رئیسی محور اصلی سیاست خارجی خواهد بود. با این حال، این اولین بار نیست که ایران چنین رویکردی را اتخاذ می‌کند.

در دو سال گذشته، در حالی که ایالات متحده و اتحادیه اروپا برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ ایران ابراز تمایل کرده بودند، تهران ترجیح داد که رویکرد سیاست خارجی ضدغربی خود را تقویت کند. در راستای همین رویکرد، ابراهیم رئیسی در اواسط ژوئیه سفری به آفریقا را آغاز کرد. این اولین بار در ۱۱ سال گذشته بود که یک رئیس جمهور ایرانی، آفریقا را به عنوان مقصد سفر انتخاب می‌کند.

طبق آنچه در گزارش موسسه خاورمیانه آمده، در اوایل ماه جاری، مقامات ایرانی گزارش دادند که صادرات جمهوری اسلامی به این قاره طی سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش یافته است. اکنون واضح است که تعامل با آفریقا در دولت رئیسی محور اصلی سیاست خارجی خواهد بود. با این حال، این اولین بار نیست که ایران چنین رویکردی را اتخاذ می‌کند. محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور سابق، سیاست مشابهی را از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳ اجرا کرد، اگرچه نتایج قابل توجهی به همراه نداشت. قاعدتا این سوال مطرح می‌شود که آیا یک دهه بعد، سیاست رئیسی در آفریقا موفقیت‌آمیزتر خواهد بود؟

ریشه‌های تعامل مجدد با آفریقا

از زمان روی کار آمدن رئیسی در سال 2021، تهران استراتژی خود را برای تقویت رویکرد سیاست خارجی غیرغربی دنبال کرده است. رئیسی کار خود را با تقویت روابط نزدیک‌تر با روسیه، چین و کشورهای آمریکای لاتین آغاز کرد. اما برخلاف دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد، قدرت های غیرغربی این بار تمایل بیش‌تری نشان داده‌اند و از تغییر سیاست خارجی تهران استقبال کرده‌اند. قابل ذکر است که ایران عضویت دائمی در سازمان همکاری شانگهای (SCO) را به دست آورده و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران که به نشست گروه بریکس متشکل از اقتصادهای نوظهور پیشرو در ماه ژوئن دعوت شده بود، گفت که اعضای این سازمان با حمایت از عضویت ایران موافقت کردند.

 همزمان، تهران به دنبال کاهش روابط خود با قدرت‌های غربی، به ویژه با کم‌اهمیت جلوه دادن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است. در واقع، یکی از شعارهای اصلی رئیسی در مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری 2021 این بود که در انتظار احیای برجام، پیشرفت کشور را متوقف نخواهد کرد. هدف این راهبرد نشان دادن دیدگاه دولت ایران است مبنی بر اینکه غرب در حال افول است و مانع تلاش‌های ایران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای یا دور زدن تحریم‌های غرب نخواهد شد. 

طی دو سال گذشته، مقامات آمریکایی به شدت از خروج آمریکا از برجام در سال 2018 انتقاد کرده و تاکید کرده‌اند که کمپین «فشار حداکثری» دونالد ترامپ شکست خورده است. دولت بایدن به دنبال انتقال پیام حسن نیت خود برای متقاعد کردن ایران برای احیای برجام بوده است. با این حال، این سیگنال همراه با کاستی‌هایی در اجرای تحریم‌ها، به جای آن، مقامات ایرانی را جرأت بخشیده است تا فرار از تحریم‌ها را تشدید کنند و کشورهای غیرغربی را متقاعد کرده که تعامل با ایران عواقب مهمی در پی نخواهد داشت. این امر باعث شده است که دولت رئیسی بار دیگر در تعامل با آفریقا سرمایه‌گذاری کند، با این انتظار که بر خلاف دوره احمدی نژاد، این بار همکاری‌هایش سودی به همراه خواهد داشت. در این زمینه، جای تعجب نیست که دولت ایران سفر رئیسی به آفریقا را نشانه روشنی ببیند که دیپلماسی آن فراتر از یک «توافق خاص» - یعنی توافق هسته‌ای - با امید به دست آوردن دستاوردهای مهم است. هدف جمهوری اسلامی این است که نشان دهد جهان محدود به غرب نیست و ایران می تواند روابط خود را با «کشورهای مستقل» گسترش دهد. بنابراین، آفریقا بار دیگر به عنوان کانونی جذاب ظاهر شده است که می‌تواند به دولت رئیسی در تقویت سیاست خارجی غیرغربی خود کمک کند.