سال 1430 برای جمعیت ایران چه اتفاقی می افتد؟

دکتر شهلا کاظمی‌پور جمعیت‌شناس می‌گوید: اگر سیاستی در راستای افزایش میزان باروری در کشور اتخاذ نشود یا سیاست‌های فعلیِ اتخاذ شده آن‌طور که باید جواب ندهد، طی ۲۵ تا ۳۰ سال آینده ممکن است جمعیت کشورمان به رشد صفر برسد.

چند سالی است که جامعه‌شناسان و جمعیت‌شناسان کشور، کاهش رشد جمعیت ایران را هشدار می‌دهند و آن را زنگ خطری می‌دانند که اگر به همین منوال ادامه یابد، تا سال ۱۴۳۰ می‌تواند ترکیب سنی جمعیت کشور را تغییر دهد و کشور را به سمت سالخوردگی یا «پیری جمعیت» ببرد. موضوعی که بدترین پیامد آن، دور شدن کشور از رشد و توسعه اقتصادی خواهد بود. در این شرایط نظام حاکم به‌تدریج مجبور به پذیرش نیروی کار از کشورهای دیگر می‌شود که تبعات خاص خود را دارد.

در حال حاضر به گفته کارشناسان، نرخ رشد جمعیت در ایران حدود هفت‌ دهم درصد است. طبق آمار، اکنون نرخ باروری در کشور به حدود ۱.۶ فرزند به ازای هر زن رسیده است. در حالی‌که این نرخ در سال ۱۳۶۵ معادل ۶.۵ فرزند به ازای هر زن بود و تا همین ۳ سال پیش (سال ۲۰۱۹/ ۱۳۹۸) نیز نرخ تولد در ایران به ازای هر زن ۲.۱ بود.

سال گذشته بود که دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت در ایران گفت: در حال حاضر حدود ۱۰.۵ درصد جمعیت ایران سالخورده هستند اما این رقم تا سال ۱۴۳۰ به ۳۲ درصد خواهد رسید و پس از آن دیگر ایران، کشوری جوان نخواهد بود. او گفته بود: پایین‌ترین نرخ باروری امروز در تمام منطقه غرب آسیا، شمال آفریقا و منطقه معروف به MENA به نام ایران ثبت شده است.

مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت هم زمستان پارسال اعلام کرد: میانگین سنی جمعیت ایران در ۴۵ سال گذشته حدود ۱۰ سال افزایش یافته و به اصطلاح پیرتر شده است. او گفت: اروپا در طول ۹۰ سال پیرتر خواهد شد اما کشور ما در مدت ۳۰ سال چنین شرایطی پیدا خواهد کرد و باید به این نکته توجه داشته باشیم که آنها ابتدا توسعه پیدا کردند و سپس به شرایط پیری رسیدند، اما در ایران این‌گونه نخواهد بود.

با وجود هشدارهای مداوم پژوهشگران جمعیت درباره «کاهش رشد جمعیت ایران و خطر بسته شدن پنجره جمعیتی کشور»، سرپرست دبیرخانه شورای ملی سالمندان چند روز پیش اعلام کرد: در سال ۱۴۰۰ برای نخستین بار کاهش نرخ رشد جمعیت ایران متوقف شد و این امید را زنده کرده که رشد جمعیت کشورمان به سمت صفر و منفی شدن نرود. موضوعی که جمعیت‌شناسان، آن را رد می‌کنند و می‌گویند با آمار یک یا دو سال نمی‌توان قضاوت کرد که کاهش رشد جمعیت متوقف شده یا جمعیت در حال افزایش است.

سرپرست دبیرخانه شورای ملی سالمندان این را هم گفت که «نرخ جمعیت در طول ۳۵ سال گذشته همواره روند کاهشی داشت. تا اینکه به عدد هفت‌ دهم درصد رسید اما سال گذشته این نرخ با نرخ سال قبل خود (سال ۱۳۹۹) برابر شد.

دکتر شهلا کاظمی‌پور جمعیت‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه تهران در پاسخ به خبری که سرپرست دبیرخانه شورای ملی سالمندان اعلام کرد، به همشهری‌آنلاین می‌گوید: به اعتقاد من، هم آن چیزی که دو سال قبل اعلام کردند و گفتند سرعت کاهش رشد جمعیت در ایران خیلی زیاد شده و نگرانی ایجاد کردند و هم این چیزی که الان می‌گویند که سرعت کاهش جمعیت متوقف شده، هردو غیرکارشناسانه است.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: دلیلش این است که از دید ما که در آمار و ارقام هستیم، نمی‌شود با آمار یک سال قضاوت کرد که وامصیبتا آمار باروری و رشد جمعیت دارد پایین می‌آید و سال بعد که آمار تغییری نکرد، بگوییم آمار دارد افزایش پیدا می‌کند و خوش‌بین باشیم.

این جامعه‌شناس اظهار می‌کند: می‌شود گفت شاید به دلیل شیوع کرونا، مرگ‌ومیر در مقطعی بالا رفت و رشد جمعیت کم شد و بعد که کووید۱۹ کنترل شد و مرگ‌ومیر هم پایین آمد، رشد جمعیت از آن روندِ کاهشی فاصله گرفت. می‌توانیم بر اساس این مورد قضاوت کنیم و بگوییم رشد جمعیت بهتر شده است. اما همین هم مقطعی است. موضوع این است که روند رشد جمعیت ایران در حال حاضر سِیری کاهنده دارد.

دکتر کاظمی‌پور تاکید می‌کند: از نظر منِ جمعیت‌شناس، سیر رشد جمعیت در ایران کاهشی است اما نه به آن شدت که دو سال قبل می‌گفتند که «از رشد ۱.۲۴ درصد به رشد هفت‌دهم درصد رسیده‌ایم.» رشد جمعیت در ایران سیر کاهنده خود را خواهد داشت اما به صورت کاهنده و بطیء (کُند).

او ادامه می‌دهد: نکته این است که اگر سیاستی در راستای افزایش میزان باروری در کشور اتخاذ نشود، یا سیاست‌های فعلیِ اتخاذشده آن‌طور که باید جواب ندهد، طی ۲۵ تا ۳۰ سال آینده ممکن است جمعیت کشورمان به رشد صفر برسد.

پنجره جمعیتی چیست و چرا اهمیت دارد؟

کارشناسان در هشدارهای خود در خصوص کاهش رشد جمعیت کشور، مدام از پنجره جمعیتی و خطر بسته شدن این پنجره می‌گویند. اما پنجره جمعیتی چیست و چرا اهمیت دارد؟

«پنجره جمعیتی»، یکی از مهم‌ترین مراحل در ساخت سنی یک جمعیت است که با توجه به تبعات آن به ویژه از نظر اقتصادی، برخی از اقتصاددانان، آن را «موهبت جمعیتی» می‌خوانند.

بخش جمعیت سازمان ملل متحد، پنجره جمعیتی را به عنوان دوره‌ای تعریف می‌کند که در آن نسبت جمعیت زیر ۱۵ سال کمتر از ۳۰ درصد کل جمعیت است اما نسبت جمعیت ۶۵ سال و بالاتر نیز کمتر از ۱۵ درصد است.

از آنجا که تغییر در نسبت سالمندان، ناچیز و سهم آنها هنوز کمتر از ۱۵ درصد کل جمعیت است، با کاهش سهم جمعیت زیر ۱۵ سال، میزان جمعیت واقع در سن فعالیت اقتصادی افزایش قابل‌توجهی می‌یابد و به این ترتیب، شرایط بسیار مساعدی برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌شود.

جمعیت‌شناسان، انفجار جمعیت را نوعی موهبت می‌دانند و چنانچه این موهبت به درستی مدیریت شود، می‌تواند به توسعه کشور کمک کند. وگرنه به مانع بزرگی بر سر راه توسعه تبدیل خواهد شد.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران در این زمینه می‌گوید: الان بیشترین سهم جمعیتی ایران در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ ساله است؛ یعنی هنوز در پنجره جمعیتی قرار داریم. هم تعداد افراد زیر ۱۵ سال‌مان کم است؛ حدود ۲۲ درصد، و هم تعداد سالمندان کشورمان پایین است؛ حدود ۸ درصد جمعیت سالمند داریم. اما اگر این پنجره بسته شود، آن‌وقت انبوه مشکلات را خواهیم داشت. 

کاظمی‌می‌گوید: این که می‌گویند آمار باروری رو به افزایش است و کاهش رشد جمعیت در حال توقف است، استدلال درستی است و ممکن است بعد از ۱۵ سال باز با یک پنجره جمعیتیِ دیگر روبرو بشویم. البته اگر باروری به اندازه‌ای افزایش پیدا کند که بتواند جمعیتِ در سن فعالیت را به بالای ۶۷ درصد برساند. در این صورت می‌توانیم بگوییم ما شاهد پنجره جمعیتی جدید خواهیم بود. ولی این «اگر» دارد؛ «اگر» باروری آن قدر زیاد شود که تا ۳۰ سال آینده، دوسوم جمعیت کشور ما در سن فعالیت باشند.

کاظمی‌پور می‌گوید: اظهارنظر سرپرست دبیرخانه شورای ملی سالمندان درباره آمار جمعیت سال ۱۴۰۰ و این که گفته «نرخ جمعیت سال ۱۴۰۰ با نرخ سال ۱۳۹۹ برابری می‌کند»، درست است. اما فقط با یک سال نمی‌شود درباره موضوع به این مهمی قضاوت کرد. اگر آمار سال ۱۴۰۰ را با آمار سال ۱۳۹۹ مقایسه کنیم، می‌بینیم که رشد جمعیت حتی اندکی کمتر شده است. اینها (شورای ملی سالمندان) آمده‌اند دو سه سال متوالی را با هم مقایسه کرده‌اند اما همان طور که گفتم، سال ۱۳۹۹ آمار مرگ‌ومیر ناشی از کووید۱۹ بالا بود و شاید حتی باروری کم شده بود، اما مقطعی بود. ما در جامعه‌شناسی به این موضوع می‌گوییم «اثر تِمپو».

این استاد دانشگاه اظهار می‌کند: به نظر من، نه آن نگاه بدبینانه‌ای که قبلا حاکم بود، درست بود و نه این نگاه خوش‌بینانه‌ای که خبرش را «دبیرخانه شورای ملی سالمندان» اعلام کرده است. رشد جمعیت ایران ممکن است به صورت کند و بطیء کاهش پیدا کند، اگر سیاست‌های جمعیتی جواب ندهد. این لُب کلام است.

اگر پنجره جمعیتی بسته شود، چه اتفاقی می‌افتد؟

پنجره جمعیتی از طریق سه زیرساختِ افزایش عرضه نیروی کار، پس‌انداز و سرمایه انسانی که هرسه روی هم اثر مستقیم دارند، توسعه اقتصادی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

در این میان اگر از تعداد افرادِ در سن کار کم شود، آمار سالمندان افزایش می‌یابد و به تدریج جامعه به سن «پیری جمعیت» می‌رود و این یعنی دور شدن از رشد اقتصادی. چراکه سالمندی جمعیت یعنی کاهش نیروی کار و درنتیجه کاهش تولید ناخالص ملی. هرچقدر تعداد جمعیت سالمند (بالای ۶۴ سال) بیشتر باشد، بار هزینه نگهداری، مراقبت‌های بهداشتی و هزینه‌های صندوق‌های بیمه نیز بیشتر می‌شود و کشور از مسیر اصلی خود که توسعه است، دور می‌ماند.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران با بیان این که پنجره جمعیتی در ایران از سال ۱۳۸۵ شروع شده و به تدریج هم کم می‌شود، می‌گوید: اگر پنجره جمعیتی ایران بسته بشود، می‌رویم به سمت سالخوردگی و پیری جمعیت. الان ما مشکل جمعیت نداریم؛ داریم آینده‌نگری می‌کنیم. وقتی کشوری در پنجره جمعیتی هست، این یعنی در فرصت طلایی جمعیت قرار دارد. ما باید از این فرصت طلایی که دوسوم جمعیت‌مان در سن فعالیت هستند، در جهت کاهش میزان بیکاری، کاهش بیکاری پنهان، افزایش بهره‌وری نیروی کار و ... استفاده کنیم. یک آینده‌نگری هم برای اعمال سیاست‌های جمعیتی کنیم تا بتوانیم باروری را افزایش دهیم و سیر کاهنده رشد جمعیت را مقداری به تاخیر بیندازیم. هیچ کشوری در هیچ موضوعی نباید بی‌سیاست باشد. اما سیاست‌ها باید بر اساس مطالعات اعمال شود، علل ایجاد مشکلات شناسایی شوند و طبق آن راهکار اتخاذ کنیم.

این جمعیت‌شناس در پاسخ به این سوال که اگر پنجره جمعیتی بسته شود، بازگشت به دوران طلاییِ جمعیت ممکن خواهد بود یا غیرممکن می‌شود، گفت: اگر باروری بالا برود، این موضوع (بازگشت به دوران طلایی جمعیت) امکان‌پذیر است اما این موضوع طول می‌کشد. راهکار بهتر و درست‌تر این است که سیاست‌های فعلیِ مسئولان در جهت افزایش آمار باروری باشد تا پنجره جمعیتی دیرتر بسته شود.